Wolontariusz to osoba, która świadomie i dobrowolnie wykonuje pracę na rzecz innych, nie otrzymując za to wynagrodzenia. W praktyce oznacza to konkretne działania – od pomocy w hospicjum, przez wspieranie schroniska, po współorganizację dużych wydarzeń społecznych. Pojęcie jest dość proste, ale za tym jednym słowem stoi cały zestaw zasad, praw i obowiązków, o których warto wiedzieć zanim ktokolwiek zgłosi się do pierwszego projektu.
Wolontariusz to nie “miły pomocnik”, tylko realny członek zespołu, który bierze udział w pracy organizacji na określonych zasadach. Bez zrozumienia, czym naprawdę jest wolontariat, łatwo wpakować się w chaos, wypalenie albo zwyczajne rozczarowanie. Poniżej konkretne informacje: czym jest wolontariat, co wolno, czego nie wolno i jak to w Polsce działa formalnie.
Kim jest wolontariusz w praktyce?
W polskim porządku prawnym wolontariusz to osoba, która dobrowolnie, bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na rzecz organizacji lub instytucji działającej w sferze pożytku publicznego. Brzmi sucho, ale w rzeczywistości chodzi o bardzo różne aktywności – od pracy biurowej, przez działania w terenie, po zadania wymagające specjalistycznej wiedzy.
Wolontariuszem może być zarówno uczeń liceum pomagający w świetlicy środowiskowej, jak i doświadczony specjalista, który wspiera fundację jako prawnik, grafik czy analityk danych. W obu przypadkach kluczowe są trzy elementy:
- dobrowolność – bez przymusu, bez presji ze strony szkoły, rodziców, pracodawcy,
- brak wynagrodzenia – nie ma pensji, ale mogą być zwroty kosztów,
- działanie na rzecz innych – zawsze w interesie publicznym lub społecznym, nie prywatnym.
Wolontariat to forma pracy, ale nie stosunek pracy. Wolontariusz nie jest “pracownikiem za darmo”, tylko partnerem organizacji, działającym na odrębnych zasadach.
Podstawy prawne wolontariatu w Polsce
W Polsce wolontariat reguluje przede wszystkim Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. To z niej wynika, kto może korzystać z pracy wolontariuszy i jakie obowiązki mają obie strony.
Definicja wolontariusza w ustawie
Zgodnie z ustawą, wolontariuszem może być osoba, która świadczy swoje usługi na rzecz:
- organizacji pozarządowych (fundacje, stowarzyszenia itp.),
- jednostek sektora finansów publicznych (np. szkoły, domy kultury, biblioteki),
- innych podmiotów prowadzących działalność pożytku publicznego.
Wolontariat nie jest jednak sposobem na omijanie przepisów prawa pracy. Nie można powierzyć wolontariuszowi zadań, które w oczywisty sposób powinny być wykonywane przez etatowych pracowników w firmie nastawionej na zysk. Jeżeli ktoś “zatrudnia” wolontariusza w typowym biznesie komercyjnym, z reguły dzieje się coś nie w porządku.
Istotne jest też to, że ustawa przewiduje szczególne zasady, gdy wolontariat jest długoterminowy (powyżej 30 dni) – głównie w zakresie ubezpieczeń i formy porozumienia.
Porozumienie z wolontariuszem
Wolontariat z reguły powinien być opisany w formie porozumienia o wolontariacie. To odpowiednik umowy cywilnoprawnej, ale dostosowany do specyfiki działań społecznych. Porozumienie nie zawsze musi być pisemne, ale przy dłuższej współpracy po prostu warto je mieć “na papierze”.
Dobre porozumienie powinno określać między innymi:
- zakres obowiązków wolontariusza,
- czas i miejsce wykonywania zadań,
- zasady odpowiedzialności (np. za powierzony sprzęt),
- informację o ubezpieczeniu NNW lub OC,
- możliwość rozwiązania porozumienia (np. z tygodniowym wyprzedzeniem).
Bez porozumienia strony bardzo szybko wchodzą w strefę domysłów: “myślałem, że będziesz przychodzić częściej”, “zakładałem, że zrobisz to w weekend”, “nie wiedziałem, że odpowiadam za te dokumenty”. Doprecyzowanie oczekiwań na starcie oszczędza obu stronom wielu problemów.
Co robi wolontariusz? Konkretne obszary działań
Wolontariat kojarzy się często tylko z pomocą charytatywną, ale w praktyce spektrum zadań jest znacznie szersze. Można działać w obszarze społecznym, edukacyjnym, kulturalnym, sportowym, ekologicznym czy technologicznym.
Przykładowe role wolontariuszy:
- wsparcie w pracy z ludźmi: dzieci, seniorzy, osoby z niepełnosprawnościami, uchodźcy,
- zadania organizacyjne: obsługa wydarzeń, rejestracja uczestników, logistyka,
- zadania specjalistyczne: grafik, programista, tłumacz, prawnik, psycholog,
- działania terenowe: sprzątanie terenów zielonych, inwentaryzacja przyrodnicza, prace porządkowe,
- praca online: social media, tworzenie treści, research, prace biurowe zdalne.
Im bardziej wyspecjalizowane kompetencje, tym częściej organizacje traktują wolontariuszy jak kluczowych członków zespołu projektowego. Zdarzają się sytuacje, w których wolontariusz prowadzi całe obszary działań – np. administruje stroną WWW fundacji czy odpowiada za kontakt z mediami.
Bezpłatność nie oznacza “bylejakości”. Od wolontariusza można i warto oczekiwać profesjonalizmu – na miarę zadeklarowanego zaangażowania i kompetencji.
Kto może zostać wolontariuszem?
Wolontariuszem może zostać praktycznie każda osoba fizyczna, niezależnie od wykształcenia czy statusu zawodowego. Istnieją jednak pewne ograniczenia związane z wiekiem i zakresem powierzanych zadań.
Osoby poniżej 18 roku życia zazwyczaj potrzebują zgody rodzica lub opiekuna prawnego. Wiele organizacji wprowadza też własne minimalne granice wiekowe, np. 14 lub 16 lat, zwłaszcza gdy zadania wiążą się z odpowiedzialnością finansową, kontaktem z trudnymi grupami lub działaniami w nocy.
Wolontariuszem można być również wtedy, gdy:
- jest się osobą bezrobotną – wolontariat nie pozbawia prawa do zasiłku,
- prowadzi się działalność gospodarczą,
- pracuje się na etacie – o ile godziny wolontariatu nie kolidują z pracą.
Odrębną kategorią jest wolontariat pracowniczy – formalnie nadal jest to wolontariat, ale organizowany z inicjatywy lub przy silnym udziale pracodawcy. Warto wtedy zwracać uwagę, czy “dobrowolność” nie zamienia się w “cichą presję”.
Prawa i obowiązki wolontariusza
Wbrew obiegowym opiniom, wolontariusz ma dość dobrze określone prawa, a organizacje nie mogą traktować go jako osoby “do wszystkiego” i “bez żadnych roszczeń”. Działa to oczywiście w dwie strony – są też konkretne obowiązki.
Prawa wolontariusza
Do podstawowych praw wolontariusza należą:
- prawo do informacji – o zakresie obowiązków, zasadach współpracy, ryzykach związanych z zadaniami,
- prawo do bezpiecznych warunków – organizacja ma obowiązek zadbać o BHP w praktycznym sensie,
- prawo do ubezpieczenia – przy dłuższej współpracy powinno być jasno ustalone, jakie ubezpieczenie obowiązuje,
- prawo do potwierdzenia współpracy – zaświadczenie, opinia, referencje,
- prawo do zakończenia współpracy – wolontariat nie jest dożywotnim zobowiązaniem.
Warto domagać się jasnej komunikacji i kontaktu z osobą koordynującą wolontariat. Brak opiekuna/koordynatora to sygnał ostrzegawczy – często oznacza chaos organizacyjny, za który na końcu “płacą” wolontariusze.
Obowiązki wolontariusza
Wolontariat jest dobrowolny, ale już po podjęciu się konkretnych zadań pojawiają się obowiązki. Najważniejsze z nich:
- rzetelność – jeśli ktoś deklaruje obecność w określonym terminie, organizacja realnie na tym polega,
- przestrzeganie zasad – regulaminy, RODO, zasady bezpieczeństwa, wewnętrzne procedury,
- szanowanie czasu innych – nieprzychodzenie bez słowa na dyżury lub spotkania rozwala pracę zespołu,
- tajemnica informacji – zwłaszcza przy pracy z danymi wrażliwymi (np. dane podopiecznych),
- dbanie o powierzony sprzęt – laptopy, telefony, samochody, materiały.
Nie ma co się oszukiwać – wielu wolontariuszy odpada nie dlatego, że zadania są za trudne, tylko dlatego, że brakuje konsekwencji i odpowiedzialności za własne zobowiązania. Organizacje coraz częściej podchodzą do tego poważnie i wolą zakończyć współpracę niż ciągnąć ją na siłę.
Wolontariat to “darmowa” praca tylko finansowo. Koszt organizacyjny, czasowy i emocjonalny po obu stronach jest bardzo realny, dlatego warto traktować go serio.
Jak zacząć jako wolontariusz? Pragmatyczne podejście
Wejście w wolontariat na zasadzie “biorę cokolwiek” zazwyczaj kończy się słabo – frustracją albo szybkim wypaleniem. Znacznie sensowniejsze jest podejście krok po kroku.
- Określenie czasu i energii
Najpierw warto uczciwie odpowiedzieć na pytanie: ile godzin tygodniowo lub miesięcznie realnie można poświęcić. Lepiej zacząć od 2–3 godzin tygodniowo i się sprawdzić, niż rzucić hasło “mam mnóstwo czasu”, a później znikać. - Dobranie obszaru działania
Dobrze jest wybrać obszar, który faktycznie interesuje. Praca w schronisku, działania edukacyjne, kultura, prawa człowieka, lokalne inicjatywy – wszystko ma sens, ale nie dla każdego. Wolontariat w obszarze, który kompletnie nie “leży”, szybko zmienia się w przykry obowiązek. - Sprawdzenie organizacji
Przed zgłoszeniem warto zerknąć na stronę internetową, media społecznościowe, opinie w internecie. Stabilna obecność, aktualne informacje, jasno opisane projekty – to dobre sygnały. Chaos komunikacyjny i brak podstawowych informacji powinny zapalić lampkę ostrzegawczą. - Rozmowa przed startem
Krótka rozmowa (na żywo lub online) z koordynatorem powinna rozwiać większość wątpliwości: jaki jest zakres zadań, jak wygląda wdrożenie, ile osób działa w zespole, jak często organizowane są spotkania. Jeśli po rozmowie coś “zgrzyta”, lepiej poszukać innej opcji. - Testowy okres współpracy
Rozsądną praktyką jest umówienie się na okres próbny, np. 1–3 miesiące. Po tym czasie obie strony widzą, czy współpraca ma sens i warto ją kontynuować, czy lepiej podziękować bez poczucia winy.
Dobrze prowadzony wolontariat daje nie tylko satysfakcję, ale też bardzo konkretne kompetencje: organizację pracy, pracę zespołową, komunikację, rozwiązywanie konfliktów. W wielu przypadkach wolontariat jest później realnym atutem w CV – pod warunkiem, że faktycznie stał za nim konkretny zakres odpowiedzialności, a nie tylko “pomoc przy różnych działaniach”.
Podsumowując: wolontariusz to ktoś, kto świadomie wchodzi w rolę współodpowiedzialnej osoby w zespole, działającej bez wynagrodzenia, ale na formalnie i jasno ustalonych zasadach. Im poważniej traktowany jest ten status – przez organizację i przez samego wolontariusza – tym lepsze efekty i mniejsze ryzyko rozczarowań.